UMARU MANT’ASUYUJPA LLAJTAKUNAQ PAWACHAKUKUNAQ

TIQSIQEKUNAQ PACHAKITI  MAPUCHEQ MAR DEL PLATA, ARGENTINA
 2 manta 4 kama ayaqmarq’an 2005 yoq

QHASTINCHARI

THAJWIRIMA

Ñoqayku, llajtakuna pawachakukuna tijsiqe llajtayuq Awyayalamanta – América- tantasqa wayma jallp’akunan mapuche llajtankupi, Mar del Plata. Argentinapi, iskaymanta tawakama ayaqmarq’api ñawpaqepi yakayku, kuraqniykuq lliwpacha qhaqayninku ñanta tijtuskanku paykuna, uj inchu ujllachasqapi minijyapi ñoqaykupura Mamayku tejsimuyuwan, qoyku qhepankuna rimariyta.

Kayku ima rantiysallikuna 50 junumanta astawan warmikuna qharikuna tijsiqekuna Awyayalamanta kayku llajtakuna ñawpajmanata wallpakuman kunan kaq Paqarkitikunaman, tupraqasqayku chayllikuyku rijsichikuyta ñoqaykuq chiqan siwq qhespiman churkukuyta llajtakuna jina, juyakunarayku ñoqaykuq pawachakukunaq kamaypawa ñoqaykujta mayt’unna musikuypa, runa ayllujpa qhapchinkan.

Teqsiqe llajtakuna ima arpalli kayku phishqa pachak chunka kinsa wata thaki puriymanta runa sanawanchiy, mitmachaku t’aqay wajpiy jap’ikayqallarkama poqoynin kamaypawakuna mak’alliku, qhajcha pallankutaq cheqan siwjniykuta tijsimankuna.  Mayqen rimanaku teqsiqe llajatayuq pura, paqarkiti wakichawan, yupaychananku tian pachawi runawaki waymapachawan kay cheqan siwqkuna.

Kunan pachapi kayku ñawtikuna imaynachus apuchaku llap’itawan ñoqaykuq aylluykunawan pallwanku llapajninmanta kamaypawanninpi musikuypapiwan.  Kunan pachakunapi sorqhuykuq musikuypaq llipiynintin ñoqaykuq jallpaykukunata atiykanakuna allillinpi wakiy minkakunapaq paqarkitikuna waq paqarkitikuna kamayniwar wikunawan.

Kamanaq uranpi ima  q’ajchallikupi wakinkuna kitikamapi yapaykukun ajchuyni, challpiriy piñaswasichay ñoqaykuq kamachilliykuna umaqeykunata amanchanan kupaq riqsipanakupaq tupraqaku ñoqaykuq  allankan tijsijpajkuna kuskamanta jayratayku qhatiykacha kamaypawa mich’uywan kitikamajkuna qamiykaki kuna paqarkiti rajriy paqarkitikuna ch’inyachinankupaq llajtaykukunaq rimayninta tijsiqekuna chayllinku allankankunata uj kawsay sumakijman.

Mana ima pajtachay maytellanpis awqaykashanki miraj suyukuna awyayalaq, aswanripi kitikamajkuna Estados Unidos Americajkunan, llanchhiy raykulla apt’aykuna pachawijta ahskha kaykunamanta, kashan jallp’akunan teqsiqe kunapi.
Wanllankuna ima pawachakunamanta yupari chinrupi kitikunajpi, ONU pi jina OEA, piwan chantunku mana chhikapakuywan tukuyninkuna   teqsiqe llajtakuna kaykuna pawa chakukuna kunan pacha kan uj manu alliqajpa, pankajpa willamajpa teqsiqe llajtayujkunawan awyayala manta tukuy pacha muyumanta.

Teqsiqe  llajtayukunapaq ima, ñoqaykujpa jallp’aykupi, jallp’akuna pachawijta kan t’ijsipakuna kawsapakunpaq ñoqaykujpa yapurikuyku paykuna rantiysanku kashankutaq ñinakunapi ñoqaykuspa llakhajkayniykupi, yapulliku yachallikuna, waymayakuna, janpikuna, chuymiq ñujyunniyku kawsaywanpuni ñoqaykujpa llajtaykukuna.

Llajtayujkuna ima tijsiqe kayku ñawpaqekuna winch’ullisqakuna kamaypawakuna p’ijwanku kitikuna wipachinanpaq ñasasqa “ mayt’una”.  Kay kamaypawakuna, p’ijwaynin ima jina chantawiynin jallp’a kamaykuna, kamaychaqa chaqakama, llajpikuna, q’ejyawi  yakuchiykuna q’ayrutijsinmanta imaymana, mana yumaqeyankuchu mayqen mayt’unnachu, manari ñeqajman, wichachinku llujmayta ñoqayku jallp’akitiykuta, llipikuta ñoqayku yunka sach’arata, jenq’eyta llat’anajman ñoqayku pachawiq jallp’amanata ukhumantawan, chinparachiytawan chawpi wayritawan wajcha usuyman runasana wanchiy ñoqaykujpa llajtaykumanta, kaskayninpi rijsipananku tian saywatikuna tiñikuna jallp’akitikuna llajsapasqa kitikunawan p’itiranku aylluykukunata, llajtaykukunata, ch’opikuspa ñoqaykujpa llujchikay sapaq wakichaypi .

Manataq ima allin chaymanchu tiyachakun ñoqaykujpa llantanchiskuna awyayalamanta, kitikuna rimapallanqanku puni t’ujmupi awyayalamanta kamaypawa musikuy ima ukhunchanapaq pawaywan chiruwiyman t’aqakuyman, uyminakunkuwan qhespi qhatuku, maychus qamiycha qhespi chatuku awyayala chinchamanta (TLC), musika puebla Panamaq (PPA), qallariynin suyu sudamericana (IIRSA), jallka kiti qhespi qhatuku americasmanta (ALCA), wakinkuna allinchanankurayku kitikuna atichaykunaman, jinallataq qamiykakikuna paqarkitikuna jawa paqarkitukuna, chirmakupi ñoqaykuq llajtayku tejsiqe llajtayujkuna wakikuna tantayninpi.  Mayqenchus ruwasqa uyninaku paqarkitiqkuna awqajnasqa ruk’awan suyukuna paqarkitikama runakunaq allawkan tejsiqe llajtayukuna paqarkiti kunallataq kamarikunku arphanchayta mark’achayta aswan mana junt’ankuchu pawaywan.

Uj ima sutinchay llajtakamay ashkhankasqa sispachasqa ñawpaqmanta puni rijsikunamanta allawkan runakunaq aylluwakikuna tejsiqe llajtayujkuna paqarkitiman jina waq paqarkitikama chhikapaku junt’a chantuchi musikaypi mayt’unaq chakatan ñoqaykujpa uspikupi qhespi, ñawpaq willapasqa.

Kullapinaku ima tawañeqeq tujnun Americajmanta pujyukay ujninkajlla chakata llank’aymanta q’olluchiy chanta wajcha usu kallpanchay kamachiliyta  qhastinchananchis tian ñoqaykujpa chirmakuyku p’ajchi phunukuna kasqanrayku ñaqakuna pachakitiman llujmiq llajtasanajpa ñawra yapulliku ñawrarimallwi ñoqaykujpa wakichakukuna. 

Wipachiy imapaq sutichasqa llajtakamay kamachillinataq awyayalamanta, paqarkitikuna (Americamanta) may llunkachananku tian q’oylluchiywan jawa manumanta maschikuytawan tukuy kamay pawakuna musikuypapas pawayminkuna q’allpinku tejsiqe llajtayujkuna qallachikuna kanku kunanpa churakuynin usuyniyoq chiruwiypi ñoqayku llajtaykukuna.

Pajtana iman jawaychaku utqha qhastinchariq OEA manta ONU piwan allawkankuna patanpi tejsiqe llajtayujkuna, katunpasqa tejsinta jina qellqawin killiskaku qhatiqe.  Kay usqaychan karqa ñaqhallaraq jawaychasqa toqe kunawan paqarkitiq kamachilliq, inchupi tantanaku jatallina pata rinmanta qhochunaku llapan paqarkiti ujninchasqa, phisqachunka jisq’on ñeqinpi pachannin juñupakuq, chaytaq tajyakun p’uchukaymin tejsiqe llajtaykuna qhawnachakun “qhajnunchanta qhatiyrita ñawpachaspa willpallillipi runakunaq allawkan tejsiqe llajtayujkuna pachamuyumanta, panpa tajkapi, paqarkiti, kitisuyu, kitikama, sispachasqa watupakurayku yanapanakuynintin paykunawan, ñawkichiyman ñawpajman atikusqan jina juñikunanpaq uj chajllisqa tukuy qhastinchariy paqarkitikuna ujninchasqa allawkankunamanta tejsiqe llajtayujkuna”.

TIJSINWAN ÑAWPAJNINPI, CHAYCHAYKU JUYAKUYKU:

1.-Llajayujkuna tejsike kapuwayku ñoqaykuq qhawayniyku mayt’unna panquchikun  uj yupayqekuna juj sonqollan ñoqanchispi runakunapi ukhunchay yupaychaku Pachamamaman.  Mana kashaykuchu uyninaku umalliwan wallpama musikuypa pachachay sorqhoykuq runa runarayku pachawiq jujllachasqapi ahskhapi majchiyku qhawata wallpamatawan musikuypa pijwasqa kunan pachapi paqar kitikuna, imapi sapallanmi yaqay rikhuriy llank’ayta uya purakupaq usuyta kallpachayta kamachillikunata llajtakamay, qhajchapaspa allawkan runakunaq qomallispa ñeqa pachawiq qhawaynin sapan qhatinqa ukhunchaspa  qhechupa ñoqaykujpa jallp’aykukuna atiykanakuna pachawi, k’utiyanqa chojpiku ñoqaykujpa thaki purikuna sapankanaku.

2.-Maychiku jap’iqaypa usuymanta willpachisqa t’ujmurayku, imajchus rajpan ñoqaykujpa lliwpacha qhawayta chischikakuna kawsaymanta , tejsiqe llajtakunapaq jap’iqaypa usuymanta, mana pujyukachu sapallantaq qhawarijch’amanta musikuypa, manaqa jaypachin uj chhikan llujchiykan jananpacha yachay ñoqaykujpa llajtaykukunapi panquchiy ñoqanchispa allawkanchis jallp’anchiskunaman atiykakunaman mark’achan ñoqaykujpa kawsakipachiyta llajtakuna jina mayt’unanchis ima tukuynin tajyachisqa.  Kay karqa tajyachiykipawan paqar kitikunarayku phisqa chunka jisq’on ñeqeyoq mit’an Juñupakunaq Tantanakun Tukuyninpi ONUjmanta  “rijsipanakuy imachus mayt’una tajyachisqa tejsiqe llajtakunamanta ayllunkunapiwan t’ejsintaypuni llalliyapi yarqhay ñeqapi usuypiwan”

3.-Majch’iyku tukuy kichaqallariyta musikaq ñoqaykuq jallp’aykunapiqa, jallp’akuna atiykanakuna pachawikuna paqar kiti qhaturakunaman tejsiqe muyu kitikuna imaynachus jina chinpajtakunapaq usukajta.  Kunanpachapiqa kay chajllisqakuna mayt’unamanta tijrakun surqhurikunaman mana khuyayniyoq ñoqakuq atiykanakuna.  Qhateriyninpi, paqar kitikuna rijsipayananku pajtachita mananchaq nisqakuna chajllisqakuna ajnakukuna icha mayt’una mirayan kawsaykunanpi yapullikuna ñoqaykuq llajtaykukuna.

4.- Paqarkitikuna ima qamiykakikuna paqarkitillataq jawa paqarkitikuna, ama qhechukataspa qhatichunkuchu ñoqaykuq atiykanakuna kaynakuq, sasillikuchunku qhatiyta
juñuspa jaywanta atiykanakunaq patanpi pachawi kawsayniyujpas ñoqaykuq jallpaykukuna waymayakuna nitaq uspiku qhespi, ñawpa willapayasqa.
5.-Kallpachakuynin ima sutichasqa kamachillikuna llajtakamaypa tupukuchi patmajpa t’aqachaykuna ukhunchay qhespi qhatura allilliman qamiykakikuna paqarkitikuna jawa paqarkitikuna wajllin runakunaq allawkanta tejsiqe llajtayujkuna.

QHATIRIYNINPI, RANTILLIQEKUNA TEJSIQE LLAJTAYUJKUNA MAÑAQAYKU SUT’INCHAYKUTAQ:

ÑAWPAÑEQE: Paqarkitikuna ima rijsipayachunku allawkata qhespiwan churkukuyta llajtakuna tejsiqe llajtayoqkuna, tayrupi chay allawkanpi atiykuman niyta qhespikunapi ñoqaykuq kaykaya kamaypawa wipachiy jinallataq ñoqaykuq mayt’unna musikuypa, runawakijpa yapullin.

ISKAYÑEQE: Paqarkitikuna ima rijsipayachunku sananpinawra llajta sanajpa, llujmiq yuriqe nawra, rimallwi runa wakikunamanta, puraq uyachinapaq t’aqachaykuna, sanakuna, wiñuku rajpaku.

KINSAÑEQE: Paqarkiktikuna ima rijsipayachunku mark’achachunku jat’allinninpi allawkan rajqeman ñoqaykujpa tejsiqe llajtayujkuna jallp’a jallp’akunamanta atiykamakuna pachawikuna willama waymayantin japq’ayku, jat’alliyku jap’iqayku, jaypasqa wajninmanta, pachawi jinallataq runawaki, kaspunna, wasqenna, ama chapatay nitaq p’uchukapuq.

TAWAÑEQE: Kamachillikuna ima, kuspachasqa tejsiqe llajtayujkuna, saywachachunku jallkachunku qoyansutichunku jallp’a jallp’akunata atiykamakuna llajtayujkuna tejsiqe, yupaychakuspa llinp’ayta pawakunata sijwiykuna tejsiqekuna yupaychakuspa tejsiqekuna inchupi llujmikuna mich’uypi.

PHISQAÑEQE: Pawachakuna ima kamachillikunapas mant’asuyu kamachillikunapas pawaq mast’a suyu awyayala rijsipachunku yayakaqe yapullikuta ujpakuna jap’iqaypan llajtayujkuna tejsiqe yupaychakuspa llinp’ayta pawakunata sijwikuna tejsiqekuna.

SOJTAÑEQE: Paqarkiti ima rijsipayachunku, yupaychachin q’eminachin jujpakuna janpikuna kamarwakuna  thañimanta waymapaynin sispachasqa allankannin arphanchakunan yurakunaq, uywakunaq chaqakuna llalliqaq puywanku janpiriq qhawayninmanta.  Rantiqekunallankutaq rantiqekuna yaykuna, mana t’aqachayninpi mayqen, tukuy tijsikukuna janpirikunaq isapaykuna thañimanta qhawtaku janpiya, sapajpa qhawataku runakunaman tejsiqekuna usaqeyninwan wajnakuna

QANCHISÑEQE: Paqarkitikuna ima rijsapayachunku qellpuchan khaynaq ch’antuchi, wanllankunapi, kamanakuna tijsikukuna allawkankuna ñoqaykuq llajtayujkuna tejsiqe, qhapachaqe ñoqaykuq chantakuna chijchika kawsayniq, qallwiyankuna tuysu q’olluchiypaq usuyta, chiruwijpan rajpaku wakinna, musikuypa kamaypawa.

PUSAJÑEQE: Paqarkitikuna ima Awyayalamanta jawaychachunku, tukuykuska rantilleqekunawan rantiysallikuna  tejseqekuna, qhastincharikuna Awyayalaq allawkakunamanta llajtayujkuna tejsiqekuna allwisapi pawachakumanta paqarkiti (Amerikakunaq) (OEA), kallpanchanapaq jina kallpanchaypi thañiy kuskakawsay llajtakunapura awyayalajpi.

JISQ’ONÑEQE:  Paqarkitikuna ima Awyayalamanta tejsimuyumanta chayñichunku usqayninmanta ch’antupi Qhastinchari T’ijsimuyujpa Allawkankuna Llajtakunaq tejsiqekuna inchupi pawachakunapi paqarkitikuna ujninchasqa (ONU), katunpaspa tijsinta jina qellqata juñikusqa qhepaqe killiskaku 1994pi.

CHUNKA ÑEQE: Paqarkitikuna ima juñikipachunku llinp’achunku t’uysuywan uyninaku 169ta OITjpa allawkakunamanta ri llajtakuna tejsiqekuna ayllujuñukuna kitillinpipi yullinnakaypi.

CHUNKA UJNIYOQ ÑEQE: Kamachillikuna ima paqarkiyikunaq k’apajchichunku tupukuna ajnakukuna ch’antuchi amachachunankupaq Qhajchapakuna pawallikuna allawkankuna runakunaq warmikunaq,  qhasi wawa warmi wawakuna tejsiqekuna qhapachaqenna pachasqakunapi ch’unpakaq k’iripucha.

CHUNKA ISHKAYNIYOQ ÑEQE: Paqarkitikuna ima k’apaychichunku ajnakukuna ch’antuchikuna mana awqaykamapaq niñataq awapaykamapaq jallp’akuna llajtakuna tejsiqekuna, achuntaku jina jayratakumanta tuysukuna jayratanapaq k’iripucha t’ojpa chakukaykuna, yuraq chapatiyajkuna waq t’ojpakuna japq’asqaku kanku paqarkitikunawan chantaykunankupaq ñoqaykuq aylluykunata.

CHUNKA KINSAYOQ ÑEQE: Paqarkitikuna ima rantiqechunku allawkaqhespi chakipuri runakunaq ayllukuna tejsiqekuna jallp’a jallpa’kuna tejsiqekuna pachakupi saywatikuna kiti saphsijpa paqarkitikuna.

CHUNKA TAWAYOQ ÑEQE: Paqarkitikuna ima Awyayalamanta pawachakunkuna llalliqekuna, k’apaychichunku tupukuna ajnakukuna ch’alliy churkunapaq tatichiy thakipuriy mich’uypakuna kamaypawakuna qallarisqa ñeqapi kamachillikuna wamiqekuna tejsiqekuna wakichaku llajtaqiq.

CHUNKA PHISQAYOQ ÑEQE: Paqarkitikuna ima Awyayalamanta, muskachaypi llajtakunawan tejsiqekuna, yuriyachunku k’apaychichunku pachakunata chaychakuna rimapakunapaq manta suyurimaypi llajtakuna tejsiqekunawan inchupi pawalliq tukuy awyayalapi.

CHUNKA SOJTAYOQ ÑEQE: Wajayta ruwayku llajtakunaman pawachakunaman awyayalamanta purinapaq uj llakhallapi k’askachasqa uj sonqollapi.  Kay allwisapi qhastinchayku ñoqaykuq qhapachaqen uj sonqolla tukuynin llajtakuna tejsiqekuna awqanakujkuna jamach’anapaq k’apaychina awllankakunata juñuchi willamaynin imaynachus wawqekuna zapatistakuna mejikupi waq pikunachus kashanku ch’ojpisqa kawsayninkupi, yapulliku say watikuna waymapayasqa misti t’ujpakuna nisqa llajtakunaman.

CHUNKA QANCHISN ÑEQEYOQ: Kallpanchakunapaq ashkhanchaq riñakujkuna wawqepuramanta, jawmanaku uj sonqolla ñoqayku pura, wajayta ruwayku q’apachaqe wakirkaykunapaq uj llikha ch’ipata pawachaku tejsiqekuna awyayalamanta awllankankuna tejsiqekuna, saqewayku kapuna waykuta kitipurajlliku kitiajnaku wiñaykarayaq, kitipawalli ch’antuchi riwchaman mant’asuyujpa.

Manaña maykaq Amerikakuna mana llajtakuna tejsiqekunawan qosqa mapuche jallp’anpi (Mar del Plata) qolqe mama qochaq (Argentina) 2 p’unchay ayaq marq’an killapi 2005pi

 Traducción al Qheswa: Prof. Carmelo Sardinas Ullpu

Secretaría Cumbre Continental de Pueblos y Organizaciones Indígenas
Lavalle 437 4º ‘B’. (CP 1047) Ciudad Autónoma de Buenos Aires
Tel./Fax: 0054 11 4326 2940
E-mail: cumbrecontinentalindigena@yahoo.com.ar
Pagina Web: www.cumbrecontinentalindigena.org